Phát hiện nhiều thú vị sau khai quật di tích Hải Vân Quan

Như Báo điện tử Tổ Quốc đã đưa tin, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia vừa phối hợp với Trung tâm Bảo tồn di tích Cố đô Huế, Sở Văn hóa và Thể thao Đà Nẵng báo cáo sơ bộ kết quả khai quật di tích Hải Vân Quan.

Với diện tích gần 900m² thám sát và khai quật, kết quả đã làm sáng rõ quá trình hình thành và biến đổi của di tích, xác định được quy mô, kết cấu nền móng kiến trúc của công trình, cung cấp những cứ liệu khoa học cần thiết, phục vụ hiệu quả cho công tác tu bổ, tôn tạo, phục hồi và phát huy giá trị di tích Hải Vân Quan.

Bảo tàng Lịch sử Quốc gia phối hợp với Trung tâm Bảo tồn di tích Cố đô Huế, Sở Văn hóa và Thể thao Đà Nẵng báo cáo sơ bộ kết quả khai quật di tích Hải Vân Quan.

Theo ông Nguyễn Ngọc Chất, Phó trưởng phòng Nghiên cứu và sưu tầm Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, di tích Hải Vân Quan thuộc địa phận của thị trấn Lăng Cô, huyện Phú Lộc, tỉnh Thừa Thiên Huế và phường Hòa Hiệp Bắc, quận Liên Chiểu, TP Đà Nẵng. Trải qua bao trận mưa bom, bão đạn, ngày nay Hải Vân Quan đã bị xuống cấp, hoang tàn, những dấu vết kiến trúc còn lại là sự pha trộn của các giai đoạn xây dựng từ thời Nguyễn (năm 1826) đến thời Pháp - Mỹ (1946 - 1975). Trong đó nhiều đơn nguyên kiến trúc đã bị phá hủy, vùi lấp hoặc cải tạo, xây mới, làm thay đổi kết cấu.

Tuy nhiên, với địa thế chiếm lĩnh ở độ cao gần 500m, di tích là điểm đến hấp dẫn của du khách khi muốn ngắm nhìn toàn cảnh thành phố và vịnh Đà Nẵng cũng như là vịnh Lăng Cô của Huế. Với giá trị đặc biệt về mặt lịch sử, văn hóa, kiến trúc, quân sự và cảnh quan... đặc biệt của mình, ngày 14/4/2017, di tích Hải Vân Quan đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích quốc gia.

Một góc di tích Hải Vân Quan.

Phát hiện con đường thiên lý Bắc - Nam

Ông Nguyễn Ngọc Chất cho biết, với diện tích gần 900m² khai đào tại 4 mặt lũy thành và trong lòng khu di tích, kết quả khảo cổ đã làm xuất lộ hoàn toàn các dấu tích nền móng kiến trúc còn lại của di tích Hải Vân Quan thời Nguyễn như: bậc cấp, lối đi của hai cổng, hệ thống tường thành, pháo nhãn cùng dấu vết nền móng kiến trúc nhà Trú Sở và Vũ Khố.

Ngoài ra, trong quá trình khai quật cũng đã phát lộ nhiều dấu tích kiến trúc được xây dựng trong giai đoạn từ 1946 đến 1975, khi quân đội Pháp và Mỹ đồn trú tại đây.

Khai quật tại cổng Thiên hạ đệ nhất hùng quan (THĐNHQ) và dấu vết bậc cấp, đường đi xác định được chân móng của cổng cũng được bó đá Thanh hình khối hộp chữ nhật giống với cổng Hải Vân Quan. Kích thước cổng rộng toàn bộ 7,9m, cao 6,52m, dày 4,79m; vòm cổng rộng 3,47m, cao 4,55m. Nền cổng lát đá sa thạch, mép ngoài bó vỉa bằng hàng gạch vồ dựng nghiêng, tiếp đến là lớp đá dăm nhỏ đầm chắc với vôi hàu. Trước cổng có khoảng sân rộng 7,9m, dài 7,1m được đầm chặt bằng đất cát và đá núi loại nhỏ, mặt sân nề bằng vữa hàu truyền thống (dày 0,2m). Nền sân này đã trải quan nhiều giai đoạn cải tạo, bồi đắp.

Phía trước nền sân là lối đi của đường thiên lý từ Kinh đô Huế vào cổng THĐNHQ. Lối đi này rộng 4,8m, chạy men theo hướng đông bắc lên sườn núi phía tây của ngọn Hải Vân Sơn.

Ban đầu, hai bên lối đi chỉ tạo thành vách ta - luy, nhưng có thể do bị sạt lở sau các trận mưa bão nên đã được kè đắp bằng đá núi để chống sói lở và đảm bảo an toàn cho người đi đường.

“Điều này càng được chứng minh rõ hơn khi cách cổng THĐNHQ khoảng 300m về phía đông bắc, trong quá trình khảo sát, chúng tôi còn phát hiện dấu tích đường thiên lý từ Kinh đô Huế về Hải Vân Quan qua cổng THĐNHQ. Đường thiên lý rộng từ 2,6m đến 2,8m, men theo sườn núi. Tại đây còn có dấu vết của một trạm gác với bó móng được xếp bằng đá núi. Khu vực này cần tiếp tục tiếp tục khảo sát và nghiên cứu kỹ hơn, chắc chắn sẽ có thêm nhiều thông tin thú vị về con đường thiên lý xưa”, ông Chất cho hay.

Các chuyên gia khảo cổ đã phát hiện nhiều công trình cổ mang tính lịch sử tại di tích Hải Vân Quan.

Phía trong (phía tây nam) cổng THĐNHQ, kết quả khai quật cũng đã làm rõ dấu tích bậc cấp đi từ cổng Hải Vân Quan lên. Mặc dù đã bị đào phá trong giai đoạn quân đội Pháp, Mỹ đồn trú, nhưng qua nghiên cứu có thể xác định bậc cấp này khởi thủy được xếp bằng đá núi, dài 7,4m, rộng 5,5m, gồm 10 bậc, mỗi bậc rộng 0,7m.

Cổng Hải Vân Quan và hệ thống bậc cấp lên xuống cùng đường đi: Kết quả khai quật đã làm xuất lộ dấu tích bậc cấp cùng đường thiên lý phía nam cổng Hải Vân Quan. Bậc cấp được xếp bằng đá núi, rộng phủ bì  8,6m, hai bên bó vỉa bằng đá núi (rộng 0,65m). Bậc cấp dốc thẳng xuống phía dưới, nối với đường thiên lý. Đường thiên lý chạy vòng về bên trái Hải Vân Quan (hướng đông nam).

Dấu vết còn lại cho thấy chiều rộng của con đường khoảng 6,8m, hai bên được bó vỉa bằng đá núi. Từ những dấu tích xuất lộ có thể xác định đường thiên lý từ Hải Vân Quan đi về phía nam men theo hướng đông nam, chạy theo sườn núi phía nam của ngọn Hải Vân Sơn xuống vịnh Đà Nẵng (khu vực Làng Vân hiện nay).

Ngoài ra, dấu tích đường đi từ Hải Vân Quan lên THĐNHQ cũng được xác định. Qua đó cho thấy đường đi bám theo chân tường thành phía bắc nối từ Hải Vân Quan lên THĐNHQ, rộng 5m, nền đường lát một lớp đá núi.

Nhiều thông tin khoa học

Với vai trò là một lũy thành phòng thủ, kiểm soát an ninh qua lại trên đường thiên lý Bắc - Nam cũng như các tàu thuyền trên biển, từ cổng Hải Vân Quan đến THĐNHQ được xây dựng một hệ thống tường thành khép kín, bao bọc toàn bộ khu di tích. Những dấu tích hiện còn ngày nay, với chiều rộng hơn 1m, được xếp đá ngay ngắn đã làm cho nhiều người ngộ nhận là hệ thống tường thành ở đây còn khá nguyên vẹn.

Kết quả khảo cổ đã tìm thấy nhiều dấu vết nền móng tường thành cũ, qua đó cung cấp nhiều cứ liệu khoa học quan trọng, để chúng ta có thể khẳng định được rằng đa số những dấu tích tường thành hiện thấy đều đã được cải tạo, xây xếp vào giai đoạn quân đội Pháp, Mỹ chiếm đóng.

Kết quả khảo cổ đã làm xuất lộ hoàn toàn các dấu tích nền móng kiến trúc còn lại của di tích Hải Vân Quan thời Nguyễn như: bậc cấp, lối đi của hai cổng, hệ thống tường thành, pháo nhãn cùng dấu vết nền móng kiến trúc nhà Trú Sở và Vũ Khố...

Về dấu tích pháo nhãn: Hiện nay các ụ pháo ở đoạn tường phía tây nam đã bị triệt phá không còn dấu tích. Các ụ pháo ở đoạn tường phía đông cũng đã bị triệt giải để xây dựng lô cốt và nhà ở cho quân đội Pháp, Mỹ, song qua kết quả khai quật cũng đã cho thấy những dấu tích nền móng, tuy còn mờ nhạt nhưng vẫn có thể nhận biết.  

Vết tích kiến trúc nhà Trú Sở: Kết quả khai quật đã tìm thấy được dấu tích còn lại ít ỏi của móng kiến trúc công trình này. Đó là một đoạn móng hậu và móng tường hồi phía nam của kiến trúc được xây bằng gạch vồ màu đỏ tươi. Căn cứ vào vết tích xuất lộ, nhóm chuyên gia đoán định kiến trúc nhà Trú Sở có mặt bằng hình chữ nhật, mặt quay hướng tây, hướng về phía lối vào bên trong cổng Hải Vân Quan, nhà dài 9m, rộng 6m. Toàn bộ công trình được xây trên cấp nền cao từ 0,8 - 1,8m, dài 10,65m, rộng 7,3m, xung quanh kè đá núi, dày khoảng 0,6m.

Trong khoảng thời gian từ 1946 đến 1975, khi quân đội Pháp, Mỹ và chính quyền Sài Gòn đồn trú tại di tích Hải Vân Quan đã xây dựng mới tại đây hệ thống nhà ở, đồn bốt, lô cốt, công sự, ụ súng ... làm thay đổi hoàn toàn bố cục mặt bằng nguyên gốc của di tích.

Trong đó rõ nhất tại cổng Hải Vân Quan và THĐNHQ đã bị xây mới thêm phần kiến trúc trần bê tông phía trên để mở rộng tầm kiểm soát. Các đoạn tường thành hai bên cổng Hải Vân Quan bị triệt giải, hạ thấp độ cao hoặc xây mới... Các ụ súng thần công bị phá bỏ để xây dựng các công trình mới (lô cốt, nhà làm việc, nhà ở, ụ súng cối...) chồng đè lên trên. Khu vực nhà Trú Sở, Vũ Khố và nhiều đoạn tường thành, đường đi, bậc cấp… bị triệt giải, thay vào đó là các dãy nhà làm việc, nhà ở, nhà trại, kho ngầm, ụ súng, công sự (tăng xê)... chồng đè lên vị trí các kiến trúc xây dựng thời Nguyễn.

Ngoài ra, xung quanh Hải Vân quan, quân đội Mỹ đã xây thêm 5 chiếc lô cốt tại các vị trí xung yếu để bảo vệ cứ điểm này. Do vậy, dấu vết về di tích Hải Vân Quan hiện hữu trên mặt đất ngày nay, ngoài hai cổng Hải Vân Quan và THĐNHQ còn lại từ thời Nguyễn (năm 1826) thì chủ yếu là những dấu tích xây dựng mới hoặc được cải tạo trong giai đoạn 1946 - 1975.

“Song song với việc tiến hành nghiên cứu, làm xuất lộ các dấu tích kiến trúc của Hải Vân Quan, trong quá trình khai quật, chúng tôi cũng đã thu thập được một số các loại hình di vật, bao gồm vật liệu gạch, ngói, mảnh vỡ các loại hình đồ sành, sứ, gốm men, đồ đất nung và mảnh bia đá thời Nguyễn. Bên cạnh đó là các đồ sinh hoạt được làm bằng sắt, inox và thủy tinh của binh lính quân đội Pháp, Mỹ. Chắc chắn sau khi được tiến hành phân loại, xử lý bảo quản, gắn chắp, giám định niên đại… bộ sưu tập hiện vật này sẽ cung cấp thêm nhiều thông tin khoa học để phục vụ hiệu quả cho công tác thiết kế, tu bổ, tôn tạo, phục hồi di tích và phát huy trưng bày tại di tích này”, ông Chất cho biết thêm.

Hiện trạng cổng Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan.

Theo các chuyên gia, kết quả nghiên cứu khảo cổ học đã không chỉ làm sáng rõ những giai đoạn hình thành, biến đổi của di tích mà còn xác định được cụ thể quy mô, kết cấu, vị trí, kích thước và tính chất của từng công trình kiến trúc trong tổng thể khu di tích. Qua đó, đã bóc tách được những giai đoạn xây dựng, sửa chữa, cải tạo lại di tích theo từng thời kỳ lịch sử, cung cấp những cứ liệu khoa học chân xác và nhận thức mới, đầy đủ hơn, toàn diện hơn của chúng ta về di tích Hải Vân Quan.

Kết quả nghiên cứu khảo cổ học đem lại sẽ là cơ sở hết sức quan trọng và cần thiết để các nhà thiết kế, trùng tu, tôn tạo làm căn cứ lựa chọn mặt bằng, định hướng những giải pháp phù hợp cho việc bảo tồn, tôn tạo, phục hồi và phát huy giá trị di tích sau này.